Απο το εργοστασιο του ΦΙΞ, στο Εθνικο Μουσειο Συγχρονης Τεχνης (Μερος 1)

Από την πρώτη στιγμή, που ανακοινώθηκε πως το πρώτο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στην Αθήνα, θα στεγαστεί στο κτίριο της ζυθοποιίας ΦΙΞ, του σπουδαίου αρχιτέκτονα Τάκη Χ. Ζενέτου (1957), δημιουργήθηκε έντονος προβληματισμός για την επιλογή αυτή και ανησυχία για τον τρόπο που δύναται να επιτευχθεί.

Λίγοι πάντως, από όλους όσους ενεπλάκησαν καθοριστικά, ήταν σε θέση να κατανοήσουν, πως ο Ζενέτος εκτός από πρωτοπόρος για την εποχή του, αληθινά μεταμοντέρνος αρχιτέκτονας, ήταν και ένας μεγάλος οραματιστής. Στην ουσία, κάτι τέτοιο δεν επετεύχθη, ούτε όσο ήταν ζωντανός, που το στίγμα του ήταν ακόμη ορατό και έντονο.

Πώς θα μπορούσε να αναγνωριστεί τώρα που το μοντέρνο συνδέθηκε με την αισθητική του Βωβού, εγκιβωτίζοντας ψυχρά και αδιάφορα κτιριακά κακέκτυπα, σε βάρος μιας αρχιτεκτονικής, ευέλικτης και καθαρής, που εντάσσεται στο περιβάλλον ή δρα καταλυτικά σε αυτό, εμπλέκοντας και αλληλεπιδρώντας πάντα με τον χρήστη;

Την εποχή εκείνη, αρκετοί προτίμησαν την ανοικοδόμηση με αντιπαροχή, την έμφαση στο κέρδος, την ικανοποίηση του ιδιωτικού συναισθήματος, τη διαρκή συσσώρευση του πληθυσμού στα αστικά κέντρα, σε βάρος της όποιας αισθητικής, της λειτουργικότητας, του δημόσιου χώρου και της μελλοντικής βιωσιμότητας.

Στο συγκεκριμένο κτίριο, πέρα από τον ιδιοφυή τρόπο με τον οποίο αποφάσισε να σπάσει τον όγκο, με τη λιτή και καθαρή οριζόντια χάραξη την οποία διέσχιζαν γυάλινες επιφάνειες, επιτρέποντας την απρόσκοπτη επικοινωνία του κτιρίου με τον εξωτερικό χώρο και τη διείσδυση του φυσικού φωτός, ο Ζενέτος, είχε υπολογίσει, όπως πολύ χαρακτηριστικά αναφέρεται, τη μελλοντική λειτουργία του κτιρίου κάτω από  διαφορετικές συνθήκες και εποχές. Είχε δώσει τη δυνατότητα, μέσα από ένα καθαρό κτιριολογικό πρόγραμμα, να χρησιμοποιηθεί το κτίριο μελλοντικά για πολιτισμικούς, εμπορικούς και άλλους λόγους.

Ταυτόχρονα, ο Ζενέτος είχε το θράσος και τη διορατικότητα να τοποθετήσει ένα κτίριο με οριζόντιες γραμμές σε μια περιοχή που επικρατούσαν ακόμη τα κάθετα στοιχεία των μονώροφων και διώροφων κατοικιών. Έφτιαξε ένα κτίριο με τέτοια δυναμική, που με τις συνεχείς τζαμαρίες του ισογείου, έδινε την εντύπωση πως πλέει πάνω από τον Ιλισό με νοητό προορισμό από και προς τη θάλασσα. Δημιούργησε έτσι, ένα νέο, γόνιμο διάλογο για το μέλλον αυτής της πόλης που δυστυχώς από όσο είδαμε τελικά, η έκβαση του, ήταν η ευκολία, η τυποποίηση, η κακογουστιά και ο συμβιβασμός.

Το μοντέρνας αρχιτεκτονικής σύλληψης, αυτό κτίριο, απαξιώθηκε σημαντικά, από την ερήμωση που του προκάλεσε η μετεγκατάσταση του εργοστασίου, στα τέλη της δεκαετίας του 1970. Συνέβαλλε σε αυτό καθοριστικά και το άπραγο και ανεκμετάλλευτο για το ίδιο το κτίριο, πέρασμα του χρόνου. Η αποβιομηχανοποίηση στο κέντρο της Αθήνας και η αντιπαροχή αρκετών μονώροφων και διώροφων κατοικιών, δημιούργησαν πολλά κουφάρια σημαντικών κτιρίων στον αστικό ιστό, μεταξύ των οποίων και σύγχρονων, βιομηχανικών κτιρίων όπως αυτό του Ζενέτου. Τις ζημιές και τη φθορά, στο πρώην εργοστάσιο, ήρθαν να ολοκληρώσουν εν είδη ειρωνείας, οι διαφημιστικές επιστρώσεις που κατά καιρούς κοσμούσαν την χαμένη του ”πολυτέλεια” .

Η απόλυτη όμως απαξίωση στο συγκεκριμένο κτίριο πραγματοποιήθηκε το 1994 όταν περιήλθε με αναγκαστική απαλλοτρίωση για λόγους δημόσιας ωφέλειας στην Αττικό Μετρό Α. Ε. Ήταν τέτοια η εκτίμηση που έτρεφε η πολιτεία σε ένα από τη σημαντικότερα κτίρια σύγχρονης βιομηχανικής αρχιτεκτονικής που στο όνομα μιας άλλης ανάπτυξης και με το όραμα μιας μεγάλης αθλητικής διοργάνωσης, το αντιμετώπισε κατά αυτό τον τρόπο. Λες και δεν υπήρχε άλλο κτίριο ή άλλο σημείο που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από την Αττικό Μετρό για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες των εργασιών.

Η Αττικό Μετρό, χωρίς δεύτερη σκέψη, ακρωτηρίασε το κτίριο, κόβοντας το κυριολεκτικά στη μέση. Γκρέμισε τη βορινή του πλευρά προκειμένου να το μετατρέψει σε προσωρινό εργοτάξιο και στη θέση του ”ανοιχτού κουφαριού” κρέμασε λινάτσες για να μην φαίνεται το αποκρουστικό θέαμα. Στη σημείο αυτό τώρα, βρίσκεται υπόγειος εξαώροφος χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων που συνδέεται με τις αποβάθρες του μετρό ενώ στην επιφάνεια η αφετηρία λεωφορειακών γραμμών.

Ένα χρόνο μετά (!) την απαλλοτρίωση, και προκειμένου να κατευναστούν οι όχι αμελητέες αντιδράσεις (μεταξύ των οποίων και από διεθνείς προσωπικότητες), το κτίριο χαρακτηρίστηκε ιστορικό διατηρητέο μνημείο μετά την ομόφωνη γνωμοδότηση του Κεντρικού Συμβουλίου Νεώτερων Μνημείων, ενώ εγκρίθηκε ταυτόχρονα πρόγραμμα επεμβάσεων σύμφωνα με μελέτη της ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ υπό προϋποθέσεις.

Χαρακτηριστικά αναφέρεται στην απόφαση, “Μετά την αποπεράτωση των εργασιών και των επεμβάσεων, το ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ υποχρεούται με δαπάνες του στην πλήρη αποκατάσταση του κτιρίου, σύμφωνα με τα αρχικά σχέδια του αρχιτέκτονα Τ. Ζενέτου σε ότι αφορά το κέλυφος και τα υλικά του”.

Η συγκεκριμένη απόφαση, παραδόξως (;), ακυρώθηκε από το ΣτΕ που έκρινε πως ο χαρακτηρισμός του κτιρίου δεν ήταν επαρκώς αιτιολογημένος. Ας υποθέσουμε πως δεν κρύβεται κάποιου είδους εξυπηρέτηση πίσω από αυτή την απόφαση και πως το πρόβλημα ήταν ο φάκελος που κατατέθηκε.

Πόσο δύσκολο να αποσαφηνιστεί τι θεωρείται διατηρητέο και τι όχι στην Ελλάδα; Και πώς μπορεί να γνωμοδοτήσει το ΣτΕ χωρίς να λάβει σοβαρά υπόψη του την εμπεριστατωμένη άποψη του αρμόδιου φορέα, του Συλλόγου των Αρχιτεκτόνων, στην προκειμένη; Πόσα ιστορικά κτίρια της μεταπολεμικής βιομηχανικής περιόδου με την ίδια ή με μικρότερη αρχιτεκτονική αξία πρέπει ακόμη να απαλλοτριωθούν και να εξαφανιστούν, μαζί με την ιστορία που τόσα χρόνια κουβαλούν; Στα εξωτερικό, επίσημοι και ανεπίσημοι φορείς, τα σέβονται τα κτίρια τους και τα αγαπούν, τα επαναχρησιμοποιούν και τα μετατρέπουν σε μουσεία και χώρους πολιτισμού. Εδώ πάλι, με την αρωγή του όποιου κράτους, συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο.

Στο μεταξύ, το 1997, ιδρύθηκε το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), ως Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, εποπτευόμενο και επιχορηγούμενο από το Υπουργείο Πολιτισμού. Όργανα διοίκησης του Μουσείου ορίστηκαν το Διοικητικό Συμβούλιο και η Διευθύντρια.

Το 2000, ο ισόγειος χώρος, διαμορφώθηκε σχετικά, προκειμένου να παραχωρηθεί προσωρινά από την Αττικό Μετρό για τη λειτουργία του νεοσύστατου μουσείου. Δύο χρόνια αργότερα, υπογράφηκε μίσθωση του κτιρίου, μεταξύ της Αττικό Μετρό Α.Ε. και του ΕΜΣΤ διάρκειας 50 χρόνων με την προοπτική το πρώην εργοστάσιο ΦΙΞ να αποτελέσει τη μόνιμη στέγη για το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Ως ιδρυτική Διευθύντρια του ΕΜΣΤ ανέλαβε η Άννα Καφέτση, Διδάκτωρ Αισθητικής – Iστορίας Τέχνης.

Το 2003 το ΕΜΣΤ εγκαταστάθηκε σε παρακείμενο κτίριο προκειμένου να ξεκινήσουν οι εργασίες διαμόρφωσης και μετασκευής του πρώην εργοστασίου σε μουσείο. Εκθέσεις του φιλοξενήθηκαν και σε άλλους χώρους. Ενώ το 2008 και μέχρι την ολοκλήρωση των εργασιών, το ΕΜΣΤ μεταφέρθηκε στα κτίρια Α’ και Β’ του Ωδείου Αθηνών.

Μετά από πολύχρονη καθυστέρηση, το 2011, κατέστει δυνατό, να υπογραφεί σύμβαση μεταξύ του ΕΜΣΤ και της ανάδοχης κατασκευαστικής εταιρίας για την κατασκευή του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης. Η σύμβαση υπογράφει με την ΑΚΤΩΡ Α.Τ.Ε.

Έπρεπε να παρέμβει η Δικαιοσύνη πρώτα και να απορρίψει τα ασφαλιστικά μέτρα κατά της απόφασης της διοίκησης του ΕΜΣΤ να κηρύξει έκπτωτο τον προηγούμενο ανάδοχο του έργου, ΒΙΟΤΕΡ Α.Ε. Το ΕΜΣΤ προέβει σε αυτή την κίνηση γιατί η  ΒΙΟΤΕΡ Α.Ε. αθέτησε τη συμφωνία και καθυστέρησε το έργο.

Αξίζει να σημειωθεί πως, η ΒΙΟΤΕΡ Α.Ε. είχε αναδειχθεί από το 2005 ανάδοχος κατασκευαστική εταιρία για το έργο. Όμως η σύμβαση υπογράφει το 2007, μιας και η εταιρεία ΑΚΤΩΡ (τρίτη στον διαγωνισμό) μπλόκαρε μέχρι τότε το έργο, μετά από προσφυγή της στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αιτούμενη την ακύρωσή του. Η προσφυγή αποσύρθηκε μόνο όταν ανέλαβε η ΑΚΤΩΡ Α.Τ.Ε., το νέο Μουσείο της Ακρόπολης.