Μεταβαση προς ποια Δημοκρατια; – Ομιλητης Ολιβιε Κομπανιον (Μερος 1)
Στα πλαίσια του φεστιβάλ Transitions 2. Latin America, πραγματοποιήθηκε συζήτηση στρογγυλής τραπέζης για τη μετάβαση της Λατινικής Αμερικής από τα στρατιωτικά πραξικοπήματα σε πιο δημοκρατικά πολιτεύματα. Η συζήτηση, χωρίς να υποβαθμιστεί η σημασία των υπόλοιπων δικτατοριών, επικεντρώθηκε γύρω από τα πραξικοπήματα του Μπράνκο στην Βραζιλία το 1964, του Πινοσέτ στη Χιλή το 1973 και του Βιδέλα στην Αργεντινή το 1976.
Στην πολύ ενδιαφέρουσα αυτή συζήτηση συμμετείχαν: ο Ολιβιέ Κομπανιόν, καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Παρίσι III – Νέα Σορβόννη (Ινστιτούτο Ανωτάτων Σπουδών για τη Λατινική Αμερική), η Νάνσυ Νίκολλς Λοπεαντία, διδάκτωρ κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου του Έσσεξ της Μεγάλης Βρετανίας και ο Ντανιέλ Αράου Ρέις, διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Σάο Πάολο και καθηγητής Σύγχρονης Ιστορίας στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Νιτερόι στο Ρίο ντε Τζανέιρο.
Να σημειωθεί πως με αφορμή αυτή τη συζήτηση και όπου αυτό κρίνεται απαραίτητο, θα γίνει μια προσπάθεια από μέρους μου να αναφερθεί με πιο εκτενή τρόπο το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό πλαίσιο, προκειμένου όχι μόνο να κατανοηθούν καλύτερα τα όσα ενδιαφέροντα λέχθηκαν αλλά και να αναδειχθούν όλες εκείνες οι προσλαμβάνουσες που κάνουν αυτή τη μετάβαση προς τη δημοκρατία τόσο αναγκαία αλλά και προβληματική.
Το λόγο πρώτος πήρε, ο Ολιβιέ Κομπανιόν, ο οποίος συντόνιζε καθ όλη τη διάρκεια και τη συζήτηση. Ο Κομπανιόν έκανε λόγο για ”καθεστώτα εθνικής ασφάλειας ή δημοσίας τάξεως, που στόχο είχαν να πλήξουν όλους τους εχθρούς του έθνους (εσωτερικούς και εξωτερικούς)” ενώ έδωσε ιδιαίτερη σημασία και ”στο διεθνές πλαίσιο που επικρατούσε εκείνη την εποχή.”
Η Κουβανική Επανάσταση είχε ολοκληρωθεί το 1959 με την επέλαση των στρατευμάτων του Φιντέλ Κάστρο στην Αβάνα. Προηγουμένως είχαν επικρατήσει στην καθοριστική για την επέλαση αυτή, μάχη της Σάντα Κλάρα, οδηγώντας σε άτακτη διαφυγή τον δικτάτορα Μπατίστα. Το καθεστώς υποστηριζόταν από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής ενώ μετά την επικράτηση του Κάστρο η Κούβα θεωρήθηκε προπύργιο του κομμουνισμού.
Ταυτόχρονα, βρισκόμασταν στη μέση του Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα στις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σοβιετική Ένωση. Αποκορύφωμα της κρίσης αυτής, η τοποθέτηση ρωσικών πυρηνικών πυραύλων στην Κούβα ως απάντηση στην τοποθέτηση αμερικάνικων στα εδάφη της Μεγάλης Βρετανίας, της Ιταλίας και της Τουρκίας. Ο πυρηνικός όλεθρος αποφεύχθηκε τελευταία στιγμή, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες υποσχέθηκαν πως δεν θα εισβάλλουν στην Κούβα και η Σοβιετική Ένωση απομάκρυνε τους πυραύλους.
Κατά πως φαίνεται από τα παραπάνω, ”η Αμερική είχε εμμονή με την εξάπλωση του κομμουνισμού και ήθελε να αποφύγει το ενδεχόμενο μιας νέας Κούβας.” Ένας από τους λόγους που στήριξε τα απολυταρχικά καθεστώτα στις χώρες της Λατινικής Αμερικής ήταν γιατί αυτά μάχονταν τον κομμουνισμό. ”Θεσμοποίησαν την κρατική τρομοκρατία, εξαπολύοντας ανελέητη βία προκειμένου να εξαλείψουν τους υποστηρικτές των μαρξιστικών θεωριών.” Αποτέλεσμα αυτής της καταστολής, πολλές χιλιάδες νεκροί, βασανισμένοι, φυλακισμένοι, εξόριστοι και ακόμη και σήμερα αγνοούμενοι.
”Τη δεκαετία του 1980, αλλάζουν κάπως τα πράγματα.” Οι άλλοτε πανίσχυρες οικονομικές και πολιτικές δομές της Σοβιετικής Ένωσης αρχίζουν και καταρρέουν ενώ τα κράτη της Ανατολικής Ευρώπης μέχρι το τέλος της δεκαετίας θα έχουν εγκαταλείψει τον κομμουνισμό και ο Ψυχρός Πόλεμος θα έχει λήξει. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα ”Οι Ηνωμένες Πολιτείες να ελαττώσουν τη στενή επίβλεψη της Λατινικής Αμερικής και να στρέψουν την προσοχή τους στη Κεντρική Αμερική.”
Στη Νικαράγουα, για παράδειγμα, το 1979, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο των Σαντινίστας, μετά από πολυετή εμφύλιο, ανέτρεψε των δικτάτορα Σομόσα και ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας. Οι Σαντινίστας με επικεφαλή τον Ντανιέλ Ορτέγα προέβησαν σε μια σειρά από σημαντικές σοσιαλιστικές μεταρρυθμίσεις. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είδαν μια νέα αναβίωση του ‘κόκκινου εχθρού’ στο πρόσωπο των Σαντινίστας και με τη συνδρομή τον Κόντρας προκάλεσαν αναταραχή, βίαια ξεσπάσματα και χιλιάδες θύματα καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980.
Στις χώρες της Λατινικής Αμερικής όμως, σταδιακά οι δικτατορίες υποχωρούν. ”Στην Αργεντινή η στρατιωτική επιχείρηση στα Φόκλαντς στέφθηκε με ήττα.” Το στρατιωτικό καθεστώς θέλοντας να κατευνάσει τις οξυμένες κοινωνικές αντιδράσεις για την κακή οικονομική κατάσταση της χώρας επιχείρησε να τονώσει το εθνικό φρόνημα με το να ανακαταλάβει το σύμπλεγμα αυτών των νησιών που περιήλθε στη βρετανική κατοχή το 19ο αιώνα. Η αποτυχία αυτή μεγάλωσε τη δυσαρέσκεια του λαού και ένα χρόνο μετά οδήγησε στην κατάρρευση της χούντας και στη διενέργεια ελεύθερων εκλογών.
”Στη Χιλή, σε συνεργασία με το στρατιωτικό καθεστώς (!) , ξεκίνησε μια μεταβατική διαδικασία προκειμένου να οδηγηθεί η χώρα στη δημοκρατία.” Το 1988 διεξήχθη δημοψήφισμα για να αποφασιστεί αν θα παραμείνει στην εξουσία ο στρατηγός Πινοσέτ. Το όχι επικράτησε, καθώς οι Χιλιανοί τον καταψήφισαν και ένα χρόνο μετά οι χώρα οδηγήθηκε σε εκλογές.
Επομένως, ”στις αρχές της δεκαετίας του 90’, σε αρκετές χώρες τις Λατινικής Αμερικής, πραγματοποιούνται ελεύθερες εκλογές, υπάρχει πλουραλισμός, ελευθερία τύπου και ελευθερία έκφρασης. 25 χρόνια μετά, όμως, βλέπουμε ότι είναι ατελείς αυτές οι δημοκρατίες. Καταρχάς, παρέμεινε ανικανοποίητο το αίσθημα της απονομής δικαιοσύνης. Υπήρξαν χιλιάδες θύματα και παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων που, όμως, δεν οδήγησαν σε καταδίκη των υπευθύνων.”
”Στην Αργεντινή, το 1985, έγινε δίκη για την καταδίκη των υψηλά ιστάμενων προσώπων. Λίγο αργότερα, όμως, ψηφίστηκαν δύο νόμοι που ουσιαστικά απαγόρευαν την οποιαδήποτε καταδίκη τους.” Η δίκη αυτή, αποτέλεσε την πρώτη που διεξήχθη μετά τη Δίκη της Νυρεμβέργης (1946), που σκοπό είχε να τιμωρήσει τα εγκλήματα ‘πολέμου’ που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (1976 -1983) στην Αργεντινή. Με αυτό τον τρόπο, η δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση της χώρας επιχείρησε να καταδικάσει την προηγούμενη καθεστωτική κυβέρνηση μέσα από μια ευρείας κλίμακας επιχείρηση που παραμένει μοναδική για την ευρύτερη περιοχή της Λατινικής Αμερικής μέχρι τις μέρες μας.
Ο πρώτος νόμος, γνωστός και ως Punto Final ψηφίστηκε το 1986, τρία χρονιά μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας και προέβλεπε το τέλος της έρευνας και της δίωξης ατόμων που κατηγορούνταν για πολιτική βία κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Ο νόμος αυτός, οδηγούσε ουσιαστικά, σε πλήρη παραγραφή των εγκλημάτων που διεπράχθησαν από τους καθεστωτικούς σε βάρος των πολιτικών αντιφρονούντων και πέρασε όταν στο εδώλιο κάθισε η στρατιωτική ηγεσία. O δεύτερος νόμος ψηφίστηκε το 1987 και παρείχε ασυλία σε όλους τους υπάλληλους του κράτους (αστυνομικούς, στρατιωτικούς, σωφρονιστικούς) που συμμετείχαν στα εγκλήματα αυτά με τη δικαιολογία πως δρούσαν υπακούοντας σε εντολές των ανωτέρων.
Το 1990, ο Πρόεδρος της Αργεντινής, Κάρλος Μένεμ, έδωσε χάρη στον δικτάτορα Βιδέλα (είχε εκτελέσει πενταετή φυλάκιση) καθώς και σε άλλες ηγετικές φυσιογνωμίες του στρατού. Το 2003, όμως, ο Νέστορ Κίρχνερ ανέλαβε την εξουσία στη χώρα και άνοιξε ξανά την υπόθεση αφού πρώτα καθαίρεσε από το στράτευμα όσους στρατιωτικούς συμμετείχαν ενεργά κατά τη διάρκεια της δικτατορίας.
Έτσι, μετά από δύο χρόνια, το Ανώτατο Δικαστήριο της Αργεντινής έκρινε τους δυο αυτούς νόμους αντισυνταγματικούς και μια σειρά από δίκες ακολούθησαν οδηγώντας αρκετούς από τους υπευθύνους στη φυλακή. Το 2010 ο επικεφαλής της χούντας, ο στυγνός δικτάτορας Χόρχε Βιδέλα, σε ηλικία 85 χρονών (!) ανέλαβε την ευθύνη και καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Τρία χρόνια μετά πέθανε.
”Αλλά και στην Χιλή, δεν υπήρξε δικαιοσύνη. Ο Πινοσέτ, συνέχισε να είναι μέλος της πολιτικής σκηνής” και μετά την πρώτη δημοκρατικά εκλεγμένη κυβέρνηση του Προέδρου Πατρίσιο Άιλγουιν (1990 – 1994). Παρέμεινε στη θέση του αρχηγού των Ενόπλων Δυνάμεων μέχρι το 1998 ενώ αμέσως μετά ορκίστηκε ισόβιος γερουσιαστής, γεγονός που του παρείχε ασυλία και έκανε αδύνατη κάθε απόπειρα να οδηγηθεί στη δικαιοσύνη. Λίγο έλλειψε να συλληφθεί και να δικαστεί, όχι όμως από τις Χιλιανές αρχές! Το 1998, ενώ ο Πινοσέτ νοσηλευόταν σε νοσοκομείο του Λονδίνου, ο Ισπανός δικαστής Γκαρθόν εξέδωσε ένταλμα σύλληψης του θεωρώντας τον υπεύθυνο για τις δολοφονίες ισπανών πολιτών κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Μολονότι η Βουλή των Λόρδων ενέκρινε την έκδοση του, ο Βρετανός Υπουργός Εξωτερικών αποφάσισε να διακόψει τη νόμιμη αυτή διαδικασία χρησιμοποιώντας ως ελαφρυντικό την κακή κατάσταση της υγείας του.
Λίγο πριν τον θάνατο του, το Ανώτατο Δικαστήριο της Χιλής αποφάσισε να άρει την ασυλία του προκειμένου να του απαγγελθούν κατηγορίες για διαφορετικές υποθέσεις (επιχείρηση ‘Κόνδορας’, φυλακή Βίλα Γκριμάλντι, επιχείρηση ‘Κολόμπο’) και περιπτώσεις παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. ”Το 2006 πέθανε χωρίς καν να δικαστεί για τα ειδεχθή αυτά εγκλήματα ενώ βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό.”
”Το πρώτο σημαντικό στοιχείο, λοιπόν, για τη μετάβαση προς τη δημοκρατία είναι το αίσθημα της δικαιοσύνης και μέσα από αυτά τα παραδείγματα βλέπουμε πως αυτό απουσιάζει. Αυτό εξηγεί και τις μαζικές κινητοποιήσεις των πολιτών όλα αυτά τα χρόνια. Έχουν την ανάγκη να αισθανθούν πως οι υπεύθυνοι θα τιμωρηθούν. Πολλοί επίσης νιώθουν την ανάγκη και επισημαίνουν πως πρέπει να υπάρξει ένας ειλικρινής διάλογος γι’ αυτό που στην ουσία υπήρξε ένας εμφύλιος, για αυτές τις χώρες .”
”Η Πρωθυπουργός της Χιλής, για παράδειγμα, διευθύνει μια κυβέρνηση στα πλαίσια ενός Συντάγματος που δεν διαφέρει πολύ από αυτό που εγκρίθηκε από το στρατιωτικό καθεστώς του Πινοσέτ το 1980. Το 2005, το Σύνταγμα αυτό άλλαξε λίγο αλλά όχι αρκετά.” Μεταξύ άλλων στις αλλαγές αυτές περιλήφθηκε η κατάργηση θέσεων ισόβιων μη εκλεγμένων βουλευτών και η απόδοση της εξουσίας στον πρόεδρο για την παύση των αρχηγών των ενόπλων δυνάμεων.
”Άλλο ένα στοιχείο που θα πρέπει να εξεταστεί, είναι οι αστυνομίες των χωρών αυτών. Οι πρακτικές που ακολουθούν είναι πάρα πολύ βίαιες και κατασταλτικές γεγονός που δεν συνάδει με δημοκρατικά πολιτεύματα. Όλα αυτά τα χρόνια αναπτύχθηκε μια κουλτούρα ασύδοτης κρατικής βίας. Αυτό το είδαμε τόσο στις πρόσφατες αιματηρές κινητοποιήσεις που πραγματοποιήθηκαν στη Βραζιλία (για τη φτώχεια, την ανέχεια και την αδικία) όσο και στο πως κατέστειλαν άγρια το πανίσχυρο φοιτητικό κίνημα της Χιλής (που τάσσεται ενάντια στη κερδοσκοπική φύση του εκπαιδευτικού συστήματος και δίνει αγώνα για δημόσια δωρεάν παιδεία).”
Και ένα τρίτο, εξίσου σημαντικό στοιχείο, ”είναι η νεοφιλελεύθερη μεταλλαγή που πρώτη φορά δοκιμάστηκε στη Χιλή του Πινοσέτ το 1973.” Το δόγμα του νεοφιλελευθερισμού βρήκε πρόσφορο έδαφος για να θέσει τις βάσεις του εκεί. Οικονομολόγοι της Χιλής, έχοντας διδαχθεί στη σχολή του Σικάγο την πολιτική του ανταγωνισμού και της ελεύθερης αγοράς κλήθηκαν από το καθεστώς και σε συνεργασία με αυτό, προχώρησαν σε διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις: δραστική περικοπή δημόσιων δαπανών, περιορισμό στο ρόλο του κράτους, ελεύθερο εμπόριο, υιοθέτηση ανταγωνιστικών τιμών, ιδιωτικοποίηση δημόσιων αγαθών. Το καθεστώς συνέβαλλε καθοριστικά στην προάσπιση του κεφαλαίου μέσα από μια δικτατορικής μορφής, νεοφιλελεύθερη διακυβέρνηση.
”Κατά τη μετάβαση από τα αυταρχικά καθεστώτα στη δημοκρατία, δεν υπήρξε απεγκλωβισμός από το οικονομικό μοντέλο που συνδέθηκε με αυτά.” Η καταστροφή του κοινωνικού κράτους (υγεία, παιδεία, κοινωνική ασφάλιση, προστασία ευπαθών κατηγοριών πολιτών) και η μεθοδευμένη αποδόμηση των εργασιακών σχέσεων μέσα από τη σκληρή καταστολή των εργατικών συνδικάτων συνεχίστηκε, ενώ την ίδια στιγμή, ο εκσυγχρονισμός και η πρόοδος συνδέθηκε περισσότερο από οτιδήποτε άλλο με τη δαιμονοποίηση του ανελαστικού κρατικισμού, τον ασύδοτο καταναλωτισμό, το φετιχισμό του ατομισμού και την προάσπιση της ευέλικτης επιχειρηματικότητας.
”Επομένως, εξακολουθεί να υπάρχει μια συνέχιση της οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής που συνδέθηκε με τα καθεστώτα αυτά. Το γεγονός αυτό, μας κάνει να βλέπουμε με επιφύλαξη και σκεπτικισμό τη μετάβαση που έχει ήδη πραγματοποιηθεί προς πιο δημοκρατικά πολιτεύματα.”
