Τζαφαρ Παναχι, ενας ανυποτακτος ακτιβιστης δημιουργος
Μια από τις 19 ταινίες που συμμετέχουν στο επίσημο διαγωνιστικό του 65ου Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου είναι το πολυαναμενόμενο ‘Taxi’ του σπουδαίου Ιρανού σκηνοθέτη, Τζαφάρ Παναχί. Είναι η τρίτη φορά που ο διακεκριμένος σκηνοθέτης συμμετέχει με κάποια του ταινία στο συγκεκριμένο φεστιβάλ: είχε προηγηθεί το ‘Offside’ (2006) με το οποίο θα κέρδιζε (εξ ημισείας με το ‘A Soap’) το Ειδικό Βραβείο της Επιτροπής (Ασημένια Άρκτο) και η ‘Κλειστή Κουρτίνα’ (2013) με την οποία θα κέρδιζε την Αργυρή Άρκτο Σεναρίου. Ειδικότερα με το ‘Offside’, ο Παναχί, συνέχιζε ένα εξαιρετικό καλλιτεχνικό σερί (‘Το Άσπρο Μπαλόνι’, ‘Το Κόκκινο Χρυσάφι’, ‘Ο Κύκλος’) μπροστά στο οποίο η διεθνής φεστιβαλική κοινότητα δεν έχασε την ευκαιρία να αναγνωρίσει το σπάνιο του ταλέντο και να υποκλιθεί. Επιβράβευσε κάθε μία από τις προτεινόμενες του δημιουργίες και φρόντισε ώστε αυτές να φτάσουν σε όσο το δυνατόν περισσότερες αίθουσες ανά τον κόσμο.
Ήταν τέτοια η οπτική και η θεματολογία του πνευματικά ανήσυχου και κοινωνικά ευσυνείδητου σκηνοθέτη που δικαιολογούσε μια τέτοια εκτίμηση και αποδοχή: η άνιση θέση και η κακομεταχείριση διαφόρων γυναικών στην καταπιεστική και σεξιστική κοινωνία του σύγχρονου Ιράν (‘Ο Κύκλος’), φαινόμενα κοινωνικής παθογένειας ως απόρροια της ανεξέλεγκτης διαφθοράς και των οξυμένων ταξικών αντιθέσεων (‘Κόκκινο Χρυσάφι’), η απαγόρευση της εισόδου των γυναικών στα γήπεδα και η μεταμφίεση τους σε αγόρια για να παρακολουθήσουν παράνομα έναν κρίσιμο προκριματικό αγώνα (‘Offside), το προσωπικό αδιέξοδο στο οποίο έχει επέλθει (μέσα από τον κατ’ οίκον περιορισμό στον οποίο έχει υποβληθεί) ο ίδιος ο σκηνοθέτης και η αφυπνιστική αντιπαράθεση με μια νεαρή γυναίκα (‘Κλειστή Κουρτίνα’). Στιγμιότυπα και όψεις ενός βαθιά θεοκρατούμενου και ιδιαίτερα μισαλλόδοξου Ιράν που μέσα από τις ταινίες – δοχεία του Παναχί γινόντουσαν παράθυρο για να δραπετεύσει και να ταξιδέψει η απαγορευμένη εικόνα της χώρας στον δυτικό κόσμο. Μα προπαντός μια προειδοποιητική ειδοποίηση γι’ αυτό που διαφαινόταν τόσο για τις αμφισβητούμενες εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις όσο και για την ελευθερία του ίδιου του σκηνοθέτη και πολλών ακόμη Ιρανών καλλιτεχνών.
Την 1η Μαρτίου του 2010, ο Τζαφάρ Παναχί, συνελήφθη στο σπίτι του μαζί με την οικογένεια του και μερικούς προσκεκλημένους φίλους τους. Τις επόμενες 48 ώρες οι περισσότεροι από αυτούς αφέθηκαν ελεύθεροι. Το ίδιο και η σύζυγος και η κόρη του. Ο Παναχί, όμως, οδηγήθηκε απροειδοποίητα στις φυλακές Εβίν της Τεχεράνης. Στις 14 Απριλίου, δυόμισι μήνες μετά από την αδικαιολόγητη σύλληψη του σκηνοθέτη, το Υπουργείο Πολιτισμού και Ισλαμικής Καθοδήγησης απεφάνθη πως ο Παναχί συνελήφθη γιατί επιχείρησε να κάνει ένα ντοκιμαντέρ για τις ταραχές που ακολούθησαν την αμφιλεγόμενη επανεκλογή του Μαχμούτ Αχμεντινετζάντ τον Ιούνιο του 2009. Τότε, ο ηγέτης του αντιπολιτευόμενου Πράσινου Κινήματος, Μιρχοσεΐν Μουσαβί, κατήγγειλε την κυβέρνηση για νοθεία του εκλογικού αποτελέσματος και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να πραγματοποιηθούν πορείες διαμαρτυρίας οι οποίες γρήγορα μετατράπηκαν σε κίνημα αντίδρασης απέναντι στο θρησκευτικό και συντηρητικό καθεστώς. Εικάζεται πως τόσο μεγάλες πορείες είχαν να σημειωθούν από την Ιρακινή Επανάσταση (1978 -1979).
Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, ο Παναχί δεν φοβήθηκε να δείξει την προτίμηση και υποστήριξη του στην αντιπολίτευση με το να φωτογραφηθεί και να βιντεοσκοπηθεί με ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια του 33ου Διεθνούς Κινηματογραφικού Φεστιβάλ του Μόντρεαλ. Στο φεστιβάλ αυτό, ο Ιρανός σκηνοθέτης, διετέλεσε Πρόεδρος της Κριτικής Επιτροπής. Τόσο στην τελετή έναρξης όσο και σε αυτή της λήξης ο Παναχί αλλά και τα υπόλοιπα μέλη της επιτροπής φορούσαν πράσινα κασκόλ ως ένδειξη συμπαράστασης και αλληλεγγύης του Πράσινου Κινήματος στο Ιράν. Το πράσινο χρώμα χρησιμοποιείτο ως σύμβολο ενότητας και ελπίδας από το ρεφορμιστικό κόμμα της αντιπολίτευσης και η αυτονόητη μα προκλητική κίνηση του Παναχί δεν μπορούσε να περάσει στην κυβερνητική ανυποληψία. Τον Φεβρουάριο του 2010, το ιρανικό κράτος δεν επέτρεψε στον Ιρανό σκηνοθέτη να παρευρεθεί στο 60ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου. Η προγραμματισμένη συζήτηση για το παρόν και το μέλλον του ιρανικού σινεμά έγινε ερήμην του σημαντικότερου σύγχρονου εκπροσώπου της. Ταυτόχρονα, η προσπάθεια του Πράσινου Κινήματος να οργανώσει συλλαλητήριο για την υποστήριξη των γειτονικών αναδυόμενων Αραβικών Επαναστάσεων κατεστάλει με βίαιο τρόπο. Οι ηγέτες του κινήματος καθώς και χιλιάδες άλλοι πολίτες συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν στη φυλακή. Το ίδιο λίγο αργότερα (όπως προαναφέρθηκε) και ο πασίδηλος αντιφρονούντας σκηνοθέτης.
Μετά από δύο μήνες παράνομης κράτησης, ο Παναχί, αποφάσισε να ξεκινήσει απεργία πείνας. Μέσα από την ύστατη μορφή αντίδρασης ζητούσε από τις καθεστωτικές αρχές να του παραχωρήσουν κάποια από τα καταπατημένα του ανθρώπινα δικαιώματα: να μπορεί να έχει πρόσβαση σε δικηγόρο, να μπορεί να δεχθεί επισκέψεις από την οικογένεια του και να αφεθεί ελεύθερος μέχρι την ακροαματική διαδικασία ενώπιον δικαστηρίου. Πρωτίστως η πράξη του αυτή στόχευε στη διεθνοποίηση του προβλήματος που βιώνει όχι μόνο αυτός αλλά και πολλοί ακόμη πολίτες στο εσωτερικό της χώρας. Ο Παναχί δεν αντιδρούσε μόνο για την κατάφωρη παραβίαση των δικών του δικαιωμάτων και ελευθεριών αλλά και των ομοϊδεατών που δεν διέθεταν το προνόμιο να είναι παγκοσμίως αναγνωρισμένοι.
Πράγματι, από την πρώτη στιγμή η διεθνής κοινότητα (καλλιτέχνες, διπλωμάτες, πολιτικοί, ακτιβιστές) ευαισθητοποιήθηκε και κινητοποιήθηκε σε σημαντικό βαθμό ζητώντας την άμεση αποφυλάκιση του από το ιρανικό καθεστώς. Αποκορύφωμα αυτής της συλλογικής προσπάθειας στάθηκε το 63ο Φεστιβάλ των Καννών. Εκεί, ο απομονωμένος σκηνοθέτης είχε οριστεί μέλος της εννεαμελής κριτικής επιτροπής του επίσημου διαγωνιστικού. Το γεγονός αυτό προμήνυε πως δεν θα μπορούσε να περάσει απαρατήρητη η απουσία του από το φεστιβάλ που τον ανέδειξε (Χρυσή Κάμερα για το ‘Λευκό Μπαλόνι’ το 1995). Καθ’ όλη τη διάρκεια της κορυφαίας αυτής κινηματογραφικής διοργάνωσης η θέση του παρέμεινε χαρακτηριστικά αδειανή. Ενώ κατά τη διάρκεια της συνέντευξης Τύπου, o μετριοπαθής συμπατριώτης του, Αμπάς Κιαροστάμι (συμμετείχε στο διαγωνιστικό τμήμα με το ‘Γνήσιο Αντίγραφο’), θα δήλωνε, ”Για αυτό σας γνωστοποιώ ότι δεν είναι μόνο ο Παναχί, αλλά και αρκετοί ανεξάρτητοι σκηνοθέτες που υφίστανται συνεχή καταπίεση στο Ιράν και δεν μπορούν να δουλέψουν. Η ειρωνεία βέβαια είναι ότι ο Παναχί δεν έχει καν αρχίσει την ταινία που ετοίμαζε και για την οποία αναγκάστηκε να κινηθεί παράνομα και να μην ζητήσει άδεια από το κράτος. Στην πραγματικότητα τιμωρείται η πρόθεση του”. Μια εβδομάδα μετά την έναρξη της απεργίας πείνας, ο Παναχί, αφέθηκε ελεύθερος με εγγύηση (σε κατ’ οίκον περιορισμό) μέχρι τη δίκη του ενώ του επετράπη να μιλήσει και με δικηγόρο. Αξίζει να σημειωθεί πως κατά τη διάρκεια της τελετής λήξης στο Φεστιβάλ των Καννών η νικήτρια του βραβείου καλύτερης γυναικείας ερμηνείας, Ζιλιέτ Μπινός (για το ‘Γνήσιο Αντίγραφο’) θα δήλωνε κρατώντας ένα πλακάτ με το όνομα του σκηνοθέτη στα χέρια της, ”Το λάθος του είναι πως είναι ένας καλλιτέχνης, ένας άνθρωπος ανεξάρτητος”.
Λίγο πριν την εκπνοή του έτους, στις 20 Δεκεμβρίου, ο Τζαφάρ Παναχί θα καταδικαζόταν με ψευδή και συκοφαντικό τρόπο για την πιθανότητα που είχε να διαπράξει εγκλήματα κατά της ασφάλειας της χώρας και για προπαγάνδα κατά της Ισλαμικής Δημοκρατίας. Το δικαστήριο τον τιμώρησε με 6ετή φυλάκιση και 20ετή αποκλεισμό από το δημιουργικό του επάγγελμα. Σύμφωνα με τον αποκλεισμό αυτό, του απαγορευόταν να σκηνοθετήσει ή να γράψει το σενάριο κάποιας ταινίας, να παραχωρήσει οποιαδήποτε συνέντευξη σε Ιρανό ή ξένο δημοσιογράφο, να βγει από την χώρα εκτός από το αν συνέτρεχε σοβαρός κίνδυνος για την υγεία του. Μαζί με τον Παναχί τιμωρήθηκε και ο συνάδελφος του, Μοχάμεντ Ρασούλοφ, με μικρότερη όμως ποινή (6 χρόνια). Μέσα από την αμείλικτη αυτή απόφαση του ισλαμικού δικαστηρίου το καθεστώς επιχειρούσε να οδηγήσει σε πνευματικό θάνατο το μεγάλο δημιουργό και κάθε άλλο ανήσυχο δημιουργικό πνεύμα. Για ακόμη μια φορά η διεθνής κατακραυγή υπήρξε έντονη ενώ με πρωτοβουλία της κινηματογραφικής κοινότητας άρχισαν να συγκεντρώνονται υπογραφές για την απελευθέρωση τους. Λίγο αργότερα, η ποινή του Ρασούλοφ μειώθηκε στον ένα χρόνο και αφέθηκε ελεύθερος με εγγύηση. Ενώ η ποινή του Παναχί παρέμεινε απαράλλακτη στο δημιουργικό κομμάτι με τη φυλάκιση να παίρνει τη μορφή του κατ’ οίκον, αλλά εξίσου αδιέξοδου, περιορισμού.
Ήταν, όμως, στο 64ο Φεστιβάλ των Καννών που μια μεγάλη έκπληξη περίμενε τους διοργανωτές, τους δημοσιογράφους και το κοινό του φεστιβάλ. Ένα στικάκι που ήταν τοποθετημένο μέσα σε μια τούρτα περιείχε ένα ντοκιμαντέρ με την αινιγματική ονομασία ‘This is not a Film’. Το διάστημα που ο Παναχί βρισκόταν ήδη σε κατ’ οίκον περιορισμό και περίμενε το καταδικαστικό (απ’ ότι αποδείχθηκε) αποτέλεσμα της έφεσης του, τόλμησε το αδιανόητο. Με τη βοήθεια μιας ψηφιακής κάμερας, ενός κινητού τηλεφώνου και το διακριτικό σκηνοθετικό άγγιγμα του Μοτζτάμπα Μιρταχμάς, ο Παναχί, επιστράτευσε την ανυπότακτη επιθυμία του για δημιουργία και κατέγραψε την καθημερινότητα του σ’ ένα αταξινόμητο κινηματογραφικό υβρίδιο. Παίζοντας με τους κανόνες και τις απαγορεύσεις του ίδιου του καθεστώτος ο ευφυής σκηνοθέτης παρουσιαζόταν ιδιαίτερα καυστικός και εφευρετικός: το σενάριο προϋπήρχε (απαγορευόταν να γράψει), τη σκηνοθεσία την ανέλαβε ο φίλος του (απαγορευόταν να σκηνοθετήσει), το σκηνικό αποτέλεσε το σπίτι του (απαγορευόταν να βγει) και τα υπόλοιπα προαπαιτούμενα η ίδια η αστείρευτη και αχαλίνωτη φαντασία του καλλιτέχνη. Κάτω από τις περιορισμένες συνθήκες που βρισκόταν, ο Παναχί, κατάφερε να παραδώσει ένα καίριο σχόλιο για τον ιρανικό κινηματογράφο αλλά και μια ανεκτίμητη πράξη αντίστασης απέναντι σε κάθε μορφή καταπίεσης και ολοκληρωτισμού. Το γεγονός ότι κατάφερε να φτάσει στο φεστιβάλ μαζί με την εξίσου απαγορευμένη ταινία του Ρασούλοφ (‘Good Bye’) δείχνει πολλά για την παθιασμένη και θαρραλέα ιδιοσυγκρασία αυτού του ανθρώπου. Η επιστολή που συνόδευε το στικάκι βρισκόταν στο ίδιο πνεύμα, ”Η πραγματικότητα του να είσαι ζωντανός και το όνειρο του να κρατάς το σινεμά ζωντανό μας παρακινεί να ανεχόμαστε τους υπάρχοντες περιορισμούς στο ιρανικό σινεμά.”
Καθ’ ότι γίνεται εύκολα αντιληπτό, ο Παναχί, δεν θα μπορούσε να συμβιβαστεί και να ικανοποιηθεί μόνο με αυτό, το ‘This is not a Film’ θα ήταν μόνο η αρχή της ”απαγορευμένης του περιόδου”. Το Φεβρουάριο του 2013 στο 63ο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου μια ακόμη ταινία του ανυπότακτου δημιουργού θα έβρισκε τον τρόπο για να ταξιδέψει σε ευρωπαϊκό έδαφος. Η ‘Κλειστή Κουρτίνα’ πραγματοποιήθηκε με όλους τους καλλιτεχνικούς περιορισμούς που υπαγόρευε η εξοντωτική ποινή του ιρανικού καθεστώτος. Επιπλέον, τον ανυποψίαστο ενθουσιασμό της προηγούμενης του δημιουργίας διαδέχθηκαν δύο άπραγα και βασανιστικά χρόνια τα οποία επέδρασαν καθοριστικά στην ψυχική και πνευματική του υγεία. Ο ασφυκτικός εγκλεισμός και η δημιουργική αδράνεια τον οδήγησε σε μια παραθαλάσσια εξοχική κατοικία εκεί ο καταπιεσμένος Παναχί πάλεψε με τους προσωπικούς του δαίμονες για το τι είναι πραγματικό και τι όχι και αυτό είναι κάτι που ο θεατής το βιώνει παρακολουθώντας τη συγκεκριμένη ταινία. Η ‘Κλειστή Κουρτίνα’ μολονότι συνέχιζε το ατομικό και συλλογικό (ημερολογιακό) αδιέξοδο του ‘This is not a Film’ απαιτούσε από τον θεατή να επιδείξει καλή θέληση και καθαρό μυαλό προκειμένου να διεισδύσει στο πολύπλοκο και κυκλοθυμικό σύμπαν του σκηνοθέτη. Ο συμβολικός ρόλος των κλειστών κουρτινών, του σκύλου και της καταζητούμενης κοπέλας δεν θα μπορούσε να περιγράψει καλύτερα την κατάθλιψη και απομόνωση του ίδιου του σκηνοθέτη αλλά και την διαρκή απειλή που αντιμετωπίζει με το να συλληφθεί επειδή παρανόμως κινηματογραφεί.
Ο Παναχί, συν σκηνοθέτησε την ταινία με τον πρωταγωνιστή της, Καμπόζια Παρτόβι, ο τελευταίος κατόρθωσε να βρεθεί στο φεστιβάλ και να δηλώσει με χαρακτηριστικό τρόπο, ”Εφόσον του απαγορεύουν να μιλήσει για τους άλλους και τις ζωές των άλλων, θα μιλήσει για τον ίδιο και την δική του ζωή”. Παρ ‘όλες τις αναπόφευκτες σεναριακές και σκηνοθετικές τις αδυναμίες, η ταινία θα κέρδιζε το βραβείου σεναρίου στέλνοντας με αυτό τον τρόπο ένα ξεκάθαρο μήνυμα αλληλεγγύης και συμπαράστασης στην παρακινδυνευμένη και αξιέπαινη προσπάθεια του ταλαιπωρημένου Παναχί. Κίνηση που φυσικά θα ερμηνευόταν αρνητικά από τις ιρανικές αρχές και θα οδηγούσε στην επίπληξη των διοργανωτών του φεστιβάλ Βερολίνου από τον επικεφαλή κινηματογράφου και Υφυπουργό Πολιτισμού του Ιράν, ”Πιστεύουμε πως οι διοργανωτές του φεστιβάλ θα πρέπει να διορθώσουν τη συμπεριφορά τους. Όλοι γνωρίζουν πως για να φτιάξεις ένα φιλμ και να το στείλεις έξω από την χώρα χρειάζεται άδεια. Το να φτιάχνεις αυτές τις ταινίες είναι παράνομο αλλά μέχρι τώρα η Ισλαμική Δημοκρατία έχει επιδείξει υπομονή σε αυτές τις παράνομες πράξεις.”
Κατά συνέπεια, το προσδοκώμενο ‘Taxi’, που σε λίγες μέρες θα πραγματοποιήσει την επίσημη πρεμιέρα του στο επίσημο διαγωνιστικό του 65ου Διεθνούς Κινηματογραφικού Φεστιβάλ του Βερολίνου αποτελεί την τρίτη δημιουργία του Τζαφάρ Παναχί που ολοκληρώνεται κάτω από καθεστώς απόλυτης απαγόρευσης μα και απεριόριστης εσωτερικής ελευθερίας. Το ενδιαφέρον στοιχείο σε αυτή την περίπτωση είναι πως σε αντίθεση με τις προηγούμενες εσώκλειστες και απόλυτα ελεγχόμενες προσπάθειες, ο κατ’ οίκον περιορισμός έχει αρθεί. Στο ‘Taxi’, ο Παναχί, ανυποχώρητος στις καλλιτεχνικές του παρορμήσεις εξόρμησε στους πολύχρωμους δρόμους της Τεχεράνης και συνέθεσε ένα ακόμη πολυσύνθετο πορτραίτο – μωσαϊκό για το σύγχρονο Ιράν. Για να ξεγελάσει τις ιρανικές αρχές επιστράτευσε ένα ταξί και στην ουσία το μετέτρεψε σε κινητό στούντιο. Όσο το ταξί περιηγείται στο βιομηχανικό, πνευματικό και εμπορικό κέντρο της πρωτεύουσας του Ιράν, ο Παναχί, που υποδύεται τον ταξιτζή μεταφέρει διαφορετικές κατηγορίες ανθρώπων. Μπορεί να μην έχει τα παραγωγικά μέσα και την ελευθερία των κινήσεων που εκείνος θα επιθυμούσε έχει όμως την ευκαιρία να συνευρεθεί μαζί τους στο κέντρο της ιστορικής αυτής πόλης και να τους κινηματογραφήσει. Αξίζει να σημειωθεί πως αρκετοί από τους συνταξιδιώτες τον εμπιστεύτηκαν και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να καταγραφούν (με μυστικό πάντα τρόπο) κάποιες ειλικρινείς και ενδιαφέρουσες συνομιλίες.
Μένει να δούμε αν το αποτέλεσμα θα τον δικαιώσει αλλά κυρίως πως θα εκλάβει την ιδιαίτερα παράτολμη αυτή περιήγηση το ιρανικό καθεστώς που από το 2013 τελεί υπό την προεδρία του πιο μετριοπαθή, Χασάν Ρουχανί. Ο τελευταίος μπορεί να απελευθέρωσε κάποιους διαφωνούντες πολιτικούς, δημοσιογράφους και δικηγόρους (όπως η δικηγόρος και υπέρμαχος των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, Νασρίν Σοντουτέχ ή και τον ίδιο τον Τζαφάρ Παναχί) όμως αυτοί πρακτικά παραμένουν ακόμη φυλακισμένοι μιας και δεν μπορούν να ασκήσουν το επάγγελμα τους, να βγουν έξω από τη χώρα ή να δώσουν συνεντεύξεις. Έτσι ο Παναχί δεν θα μπορούσε παρά να είναι ο μεγάλος απών ενός ακόμη φεστιβάλ. Ακόμη κι έτσι και μόνο που κατάφερε υπό τις αποτρεπτικές και επικίνδυνες αυτές συνθήκες να σκηνοθετήσει και να διακινήσει για τρίτη φορά το έργο του στη διεθνή κινηματογραφική κοινότητα είναι από μόνο του μια πράξη εξαιρετικά θαρραλέα και επαναστατική. Και ο ίδιος ένας υποδειγματικός καλλιτέχνης με τεράστιο ήθος, ακεραιότητα και συνέπεια που δεν θα μπορούσε παρά να κάνει την ακόλουθη αντιπροσωπευτική δήλωση με αφορμή τη φεστιβαλική του συμμετοχή, ”Τίποτα δεν μπορεί να με εμποδίσει από το να κάνω ταινίες καθώς όταν σπρώχνομαι στις έσχατες γωνίες συνδέομαι με τον εσωτερικό εαυτό μου και σε τέτοιους ιδιωτικούς χώρους, παρά τους περιορισμούς, η αναγκαιότητα της δημιουργίας γίνεται ακόμα μεγαλύτερη επιθυμία. Ο κινηματογράφος ως Τέχνη γίνεται η κύρια ασχολία μου. Γι’ αυτό το λόγο πρέπει να συνεχίσω να κάνω ταινίες υπό οποιεσδήποτε συνθήκες ώστε να υποβάλω τα σέβη μου και να νιώσω ζωντανός”.
