The act of killing
Ένα συγκλονιστικό και ασυνήθιστο χρονικό της κοινοτοπίας που μπορεί να έχει το κακό, καθώς επίσης και τα κτηνώδη χαρακτηριστικά που δύναται να αποκτήσει, όταν αγγίζει τις απάνθρωπες παρυφές μιας συντεταγμένης, συγκαλυμμένης και ανομολόγητης γενοκτονίας αποτελεί το ντοκιμαντέρ, ‘The Act of Killing’. Για τις ανάγκες του οποίου, χρησιμοποιήθηκε το ευρηματικό τέχνασμα της κινηματογραφικής αναπαράστασης, της φρικτής μεθοδολογίας ενός ή περισσότερων δολοφονιών, από τους ίδιους τους εκτελεστές των πολλών χιλιάδων θυμάτων. Στην ουσία, δόθηκε η δυνατότητα στους υπερήφανους και αμετανόητους (μέχρι τις ημέρες μας), εκτελεστές, όχι μόνο να πρωταγωνιστήσουν, μα και να συν-σκηνοθετήσουν κάτι που ενώ είναι τόσο αποτρόπαιο και ειδεχθές, στα δικά τους μάτια φάνταζε σαν μια ύψιστη και τιμητική πράξη πατριωτισμού. Μέσα από ένα τόσο τολμηρό και αμφιλεγόμενο εγχείρημα, ο πραγματικός σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ, ο Αμερικανός Τζόσουα Οπενχάιμερ και οι ικανότατοι βοηθοί του (ανώνυμοι οι Ινδονήσιοι συντελεστές για ευνόητους λόγους), γύρισαν αυτό που υπό διαφορετικές συνθήκες δεν θα μπορούσε να είχε πραγματοποιηθεί στη διεφθαρμένη, κατασταλμένη και εξαθλιωμένη κοινωνία της σημερινής Ινδονησίας.
Το 1965, στην πάλαι ποτέ ολλανδική αποικιακή κτίση (με κακοδιαχειρισμένους αρκετούς από τους φυσικούς της πόρους) και ανάμεσα στις 20 μεγαλύτερες οικονομίες του κόσμου (το βιοτικό επίπεδο των πολιτών της δεν συνάδει με τον πλουσιοπάροχο ελιτισμό αυτής της διάκρισης), που αποτελείται από χιλιάδες ηφαιστειογενή, καταπράσινα νησιά (αρχιπέλαγος) επεβλήθη στρατιωτικό πραξικόπημα, κατατροπώνοντας τον πρώτο Πρόεδρο στην ιστορία της χώρας, τον Αχμέτ Σουκάρνο. Ο οραματιστής ηγέτης του κινήματος για την ανεξαρτησία της χώρας (1945), ο εμπνευστής μιας σοσιαλιστικής, μα ταυτόχρονα καθοδηγούμενης και αυταρχικής Προεδρικής Δημοκρατίας (1959), ο πολέμιος αντιιμπεριαλιστής που νίκησε με στρατιωτικές επεμβάσεις τους υποκινούμενους επαναστάτες της Τζακάρτα (κίνημα PRRI – Permesta) και εθνικοποίησε αρκετές από τις εκατοντάδες εταιρείες που κατείχε η Ολλανδία (1957), χωρίς όμως να καταφέρει να επιλύσει το τεράστιο οικονομικό πρόβλημα της χώρας και τον υπερπληθωρισμό, επιχείρησε να ενισχύσει το κομμουνιστικό κόμμα στο εσωτερικό, να δεχθεί τη σοβιετική ισχύ και τη κινεζική επιρροή σε βάρος όμως των ενόπλων δυνάμεων, με αποτέλεσμα αυτές να αντεπιτεθούν, εκμεταλλευόμενες το κίνημα της 30ης Σεπτεμβρίου.
Το καθοδηγούμενο αυτό κίνημα, επικαλούμενο την προστασία του Σουκάρνο, απήγαγε και δολοφόνησε έξι στρατηγούς, όπως και δύο συνταγματάρχες, από τον στενό στρατιωτικό πυρήνα του Προέδρου της χώρας, και αφού κατέλαβε την πλατεία Μερντέκα (πλατεία της Ανεξαρτησίας), έδωσε τη δυνατότητα στο στρατό να διαλύσει την υπάρχουσα κυβέρνηση και να καταλάβει την εξουσία με προεξέχοντα τον στρατηγό, Σουχάρτο. Ο τελευταίος, δεν θα δίσταζε να κατηγορήσει ανοιχτά τους κομμουνιστές για τη δολοφονία των στρατιωτικών και να ξεκινήσει έτσι μια εκστρατεία προπαγάνδας που θα οδηγούσε στο θάνατο τα πιο εξέχοντα στελέχη του ινδονησιακού, κομουνιστικό κόμματος. Μόνο που, όπως φροντίζει να μας ενημερώσει και το ντοκιμαντέρ, αυτό θα ήταν μόλις η αρχή για ότι αποκρουστικό θα συνόδευε την εντεταλμένη προσπάθεια της πραξικοπηματικής κυβέρνησης να οδηγήσει μια ολόκληρη χώρα σε συστηματική εθνοκάθαρση των αντιιμπεριαλιστών. Υπολογίζεται πως, σε λιγότερο από ένα χρόνο, ένας ανυπολόγιστος αριθμός (πολλοί αναφέρουν πως οι νεκροί ανέρχονται και ενδεχομένως να ξεπερνούν το ένα εκατομμύριο) κομμουνιστών, ακτημόνων αγροτών, διανοούμενων οδηγήθηκε σε φρικιαστικό θάνατο. Ενώ αξίζει να σημειωθεί πως, όλα αυτά συνέβησαν με τα επικοινωνιακά τεχνάσματα, τις κατασκοπικές υπηρεσίες και την ενίσχυση των παραστρατιωτικών οργανώσεων, από τις χώρες του ιμπεριαλιστικού άξονα.
Σε αντίθεση με άλλες γενοκτονίες, που χαίρουν καθολικής αποδοχής, όπως το ολοκαύτωμα των Εβραίων από τους Γερμανούς και η σφαγή των Τούτσι στην Ρουάντα από τους Χούτου, αλλά και εκείνες που επιχειρείται να αναγνωριστούν ως τέτοιες, όπως των Αρμενίων από το κίνημα των Νεότουρκων, ή κάποιες άλλες που είναι λιγότερο προβεβλημένες, όπως αυτή των Βιετναμέζων από τους Κόκκινους Χμερ, η γενοκτονία των Ινδονήσιων κομμουνιστών από τους φιλικά προσκείμενους προς τη Δύση, ομοεθνείς τους, παρέμενε τόσο καιρό στο περιθώριο των εξελίξεων. Χωρίς να επιχειρείται καμία προσπάθεια, ώστε να αποζημιωθούν οι οικογένειες των νεκρών, να τιμωρηθούν οι βασικοί υπαίτιοι των μαζικών δολοφονιών και να αποκατασταθεί η λησμονημένη αλήθεια. Φαίνεται πως οι ψυχροπολεμικές ευθύνες που βαραίνουν τη συνωμοτική σχέση της Δύσης με την εμπλεκόμενη περιοχή είναι σοβαρές, πολύ περισσότερες όμως, είναι αυτές ενός περιθωριακού τμήματος του λαού, που αφού ακολούθησε τις υποδείξεις των ενόπλων δυνάμεων, κατακρεουργώντας χωρίς ενδοιασμό χιλιάδες συμπολίτες του, τα τελευταία χρόνια έχει αναλάβει τα πιο νευραλγικά πόστα στη δημόσια σφαίρα. Κάποιους από αυτούς τους ανθρώπους καταφέρνει να μας συστήσει και το ντοκιμαντέρ, και μέσα από τη δική τους οπτική να βιώσουμε τα σοκαριστικά γεγονότα.
Στο πρώτο μισό του ντοκιμαντέρ, ο Τζόσουα Οπενχάιμερ, επιχειρεί να μας φέρει σε επαφή με ένα εξαρτώμενο, βαθιά διαπλεκόμενο δίκτυο ανθρώπων, το οποίο ενώ ξεκίνησε από τα πιο χαμηλά κλιμάκια, τώρα δείχνει να έχει καταλάβει και να απολαμβάνει τα προνόμια των πιο ψηλών αξιωμάτων της πολιτικής ζωής. Προνόμια που δεν μεταφράζονται απαραίτητα σε οικονομική ευμάρεια και έναν ποιοτικότερο τρόπο ζωής, παρά στον εκβιαστικό σεβασμό που επιφέρει, ο φόβος και η αναγνώριση του εγκληματικού βίου. Για να το πετύχουν αυτό, υποστήριξαν με κάθε αντιδημοκρατικό, αιματηρό μέσο το πραξικόπημα και την εδραίωση του Σουχάρτο (εκλέχθηκε επτά φορές Πρόεδρος της Ινδονησίας). Παράλληλα, η απαραίτητη κάθαρση και ο απομονωτισμός από τέτοια παρακρατικά στοιχεία, ποτέ δεν επιτελέστηκε σε αυτό τον τόπο (όπως και σε κάθε άλλο μέρος που επεβλήθησαν τόσο βίαια καθεστώτα), με αποτέλεσμα όλοι αυτοί οι εγκληματίες μετά την οικονομική χρεωκοπία και την αναγκαστική απώθηση του Σουχάρτο από τις βίαιες κινητοποιήσεις του λαού (1998), να καταλάβουν την πολυπόθητη εξουσία. Με αυτό τον τρόπο, εξασφαλιζόταν, πως όχι μόνο απομακρυνόταν χωρίς να καταδικαστεί για οικονομική διαφθορά και κατάχρηση εξουσίας αυτός που είχε συνδεθεί περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον με το στυγνό καθεστώς, αλλά και η ασυλία ή παραγραφή των εγκλημάτων του στενού επιτελείου και των αόρατων υποστηρικτών του.
Βασικός πρωταγωνιστής του ‘The Act of Killing’, ο Ανγουάρ Κόνγκο, ένας δεινός εκτελεστής, που φημολογείται πως προσμετράει στα χέρια του, περισσότερες από χίλιες δολοφονίες. Ο Ανγουάρ, δεν κατέλαβε κανένα αξίωμα, χαίρει όμως της εκτίμησης και τους σεβασμού από όλους όσους το κατάφεραν. Ο λιπόσαρκος αυτός άνθρωπος με το σκοτεινό και ταλαίπωρο βλέμμα, στην αρχή δεν προϊδεάζει για όλα όσα φέρεται πως είναι ικανός να πράξει, μόλις όμως επιχειρήσει να σταθεί μπροστά στην κάμερα για να αναπαραστήσει έναν φόνο, εκεί θα φανούν τα πρώτα ψήγματα της κτηνωδίας που κουβαλάει. Ο Ανγουάρ θα επαναλάβει αρκετές φορές μια πολύ συγκεκριμένη, ακαριαία μεθοδολογία, η οποία θα επιδεχθεί και κάποιες παραλλαγές ή διορθώσεις κατά την επαναληπτική της εφαρμογή. Όσο σοκαριστική κι αν φαντάζει η ιδέα πως αυτός ο άνθρωπος σκότωσε με τον τρόπο που το έκανε και χωρίς κανέναν ενδοιασμό χιλιάδες ομοεθνείς του, τίποτα δεν μπορεί να συγκριθεί με την απαθή αντίδραση που θα έχει όταν αντικρίσει τον εαυτό του στο βίντεο μιας αναπαράστασης.
Ο προβληματισμός του θα επικεντρωθεί στο ότι δεν ήταν τόσο ωμός όσο θα έπρεπε, καθώς και στα ανοιχτόχρωμα ρούχα που διάλεξε για να φορέσει. Αυτή η εξοικείωση με το έγκλημα και η ικανοποίηση που φαίνεται πως προσφέρει μετά από πολλά χρόνια σε καθημερινούς, κατ’ άλλα αυτουργούς, είναι που σοκάρει τον ανυποψίαστο θεατή. Το αψυχολόγητο γέλιο που συνοδεύει τις περισσότερες από τις σκηνές των ειδεχθών πράξεων δεν δείχνει μόνο μερικά διαταραγμένα μυαλά, αλλά και την ηθική νομιμοποίηση που επέβαλλε η εκάστοτε εξουσία στο έγκλημα. Τα φανατισμένα αυτά κτήνη μπορεί να βασανίζονται από εφιάλτες, και να πίνουν ποτό ή χασίς για να ξεχαστούν και να αποφύγουν τα φαντάσματα των νεκρών που τους επισκέπτονται, δεν βασανίζονται όμως, όπως και όσο θα έπρεπε, από τύψεις και ενοχές μιας και κανείς δεν βρέθηκε για να τους υποδείξει πως όλα όσα πράξανε δεν ήτανε πατριωτικά και ηρωικά, παρά απάνθρωπες, ψυχωτικές εκδηλώσεις ενός αυταπόδεικτου και καταδικαστέου ολοκληρωτισμού. Ο Οπενχάιμερ, στέκεται διακριτικά απέναντι τους και δεν τους κατακρίνει, ούτε όμως και τους συμπονεί. Αφήνει τον ερασιτεχνισμό, το παραλογισμό και την ακατάληπτη φρασεολογία που συνοδεύει τις περισσότερες από τις αναπαραστάσεις να μιλήσουν από μόνα τους, για όλα όσα κουβαλάει ένας ανεπανόρθωτα τραυματισμένος εσωτερικός κόσμος. Μπορεί, οι παρεμβάσεις του σκηνοθέτη να είναι συγκεκριμένες και εν τέλει περιορισμένες, οι εγκληματίες που πρωταγωνιστούν όμως, διαθέτουν τη δημιουργική ελευθερία να αποτυπώσουν στον κινηματογραφικό φακό την παραποιημένη τους αλήθεια.
Στο πλάι του Ανγουάρ Κόνγκο, ένας ιδιαίτερα γλοιώδης και αποκρουστικός συνεργάτης από το δολοφονικό του παρελθόν, που φέρεται να έχει οξυμένες καλλιτεχνικές ανησυχίες. Ενώ γύρω τους, μερικοί περιφερειακοί χαρακτήρες, όπως ο εκδότης μιας κρατικής εφημερίδας, ο οποίος, ενώ βασάνισε χιλιάδες κομουνιστές για να αποσπάσει πληροφορίες, αποποιείται οποιαδήποτε ευθύνη φέρει γι’ αυτούς, επειδή όπως ισχυρίζεται δεν τους σκότωσε ο ίδιος. Αλλά και ο χειραγωγός, παράφρων αρχηγός της ‘Νεολαίας Πανκασίλα’, μιας εθνικιστικής, παρακρατικής οργάνωσης, η οποία αριθμεί χιλιάδες μέλη και στο παρελθόν βοήθησε με τις παραστρατιωτικές της δράσεις το καθεστώς του Σουχάρτο. Μια επικίνδυνη οργάνωση που στηρίζει και την τωρινή κυβέρνηση και μεταξύ άλλων, παράνομων ενεργειών, εξαργυρώνει με εκβιαστικό τρόπο χρήματα από τους Κινέζους ιδιοκτήτες καταστημάτων. Κυρίως όμως, φροντίζει ώστε, ο μολυσματικός καρπός της αντικομουνιστικής προπαγάνδας, να βρίσκει πρόσφορο έδαφος στην εκκολαπτόμενη και αδιαμόρφωτη συνείδηση μιας νεότερης γενιάς.
Ο μεθοδικός τρόπος με τον οποίο συντελείται αυτή η προπαγάνδα δεν περιορίζεται στις κομματικές συγκεντρώσεις τις μισαλλόδοξης αυτής οργάνωσης. Ξεκινάει από το σχολείο και αφορά την παραποιημένη ιστορία που τα νέα παιδιά θα διδαχθούν. Σύμφωνα με αυτή, το κομμουνιστικό κόμμα είναι υπεύθυνο για όλα όσα έγιναν (η αναταραχή και οι δολοφονίες που προήλθαν από το κίνημα της 30ης Σεπτεμβρίου) πριν το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1965, και πως το τελευταίο συνέβη για να απαλλάξει και να απελευθερώσει τη χώρα από τους προδότες, τους δολοφόνους, τους προβοκάτορες και τους αποσχιστές. Ενδεικτικό προς αυτή την κατεύθυνση, είναι ένα εξωφρενικά άθλιο, προπαγανδιστικό δράμα που γυρίστηκε το 1984 (Pengkhianatan G30S/PKI) και παρουσιάζει με τα πλέον μιασματικά χαρακτηριστικά τους Κινέζους και τους κομμουνιστές (οι γυναίκες παρουσιάζονται σαν πόρνες και οι άντρες σαν διεστραμμένοι, άθεοι και κλέφτες). Η ακατάλληλη, δραματική αυτή ταινία, που μερικά ανεκδιήγητα αποσπάσματα της βλέπουμε και στο συγκεκριμένο ντοκιμαντέρ, επιδίωκε να επιτελέσει ένα προπαγανδιστικό ρόλο και γι’ αυτό προβαλλόταν μέχρι και σε μικρές ηλικίες.
Η στοχευμένη αυτή προπαγάνδα επιχειρείται και στα ελεγχόμενα μέσα ενημέρωσης. Σε μια πολύ χαρακτηριστική σκηνή, οι συντελεστές της πατριωτικής ταινίας (που υποτίθεται πως αποτελεί το ‘The Act of Killing’), θα βρεθούν σε μια ζωντανή, τηλεοπτική εκπομπή. Γρήγορα, τα τυφλά συνθήματα και οι ζωηρές επευφημίες ενός πολύ καλά εκπαιδευμένου κοινού θα συμπληρώσουν το φανατισμένο λόγο της παρουσιάστριας. Γι’ αυτούς η αναπαράσταση των ηρωικών αυτών πράξεων και η διάδοση του αντικομουνισμού είναι αυτονόητος σκοπός και ιστορική υποχρέωση. Με τέτοιο ενθουσιασμό θα αποτυπωθούν στη συνέχεια, τα αιματηρά επιτεύγματα των εκτελεστών, που μόνο εθνική υπερηφάνεια δεν θα έπρεπε να νιώθουν οι ατιμώρητοι αυτοί άνθρωποι, αν διέθεταν την ικανότητα να αντιληφθούν τις πράξεις τους. Σ’ ένα κρεσέντο παροξυσμού και αδιανόητης βιαιοπραγίας, οι δήμιοι θα αναπαραστήσουν με γλαφυρότητα το μακελειό που πραγματοποιήθηκε σ’ ένα μικρό χωριό. Ο εμψυχωμένος και αλλοπαρμένος τρόπος με τον οποίο θα το πράξουν δείχνει σε τη κατάσταση βρίσκεται η ψυχική τους υγεία, ενώ η πρόθεση να επιτρέψουν και σε μικρά παιδιά να συμμετάσχουν σε κάτι τέτοιο, την αρρωστημένη τους διάθεση να κληρονομηθεί η επικίνδυνη παραφροσύνη. Μετά από τόσα χρόνια, οι άνθρωποι αυτοί, παραμένουν μολυσμένοι από την ικανοποίηση που προσφέρουν οι αιμοδιψείς τους πράξεις, και αυτό το πιστοποιεί κάθε αναπαράσταση.
Καθ’ όλη τη διάρκεια του ντοκιμαντέρ, όλοι αυτοί οι δήμιοι αυτοαποκαλούνται (από μια ελεύθερη απόδοση νοήματος), γκάνγκστερ και τυγχάνει να έχουν σα πρότυπα, αμερικάνικα είδωλα, όπως είναι ο Τζέιμς Γουέιν, ο Μάρλον Μπράντο και ο Αλ Πατσίνο, που όλοι τους πρωταγωνίστησαν σε κλασσικά γουέστερν και γκανγκστερικές ταινίες. Μέσα από τις σκηνές που αναπαριστούν δεν στερούνται την ευκαιρία να αποδείξουν τις κινηματογραφικές τους επιρροές, μα και τη γελοιότητα να τις συσχετίσουν με τη δολοφονική τους μανία. Παρόλο που τα απαιτητικά γυρίσματα του συγκεκριμένου ντοκιμαντέρ κράτησαν περίπου 7 χρόνια, κανένας από τους εκτελεστές δεν δείχνει τη διάθεση να μετανοήσει και να ομολογήσει την ολοκληρωτική του μεταστροφή. Σε μια εκπληκτική σκηνή, γκανγκστερικής παραφιλολογίας, ο Ανγουάρ, θα προσποιηθεί ο ίδιος το ανυπεράσπιστο θύμα και για λίγο θα συναισθανθεί τη φρίκη των εγκλημάτων αυτών, μόνο που σε αντίθεση με τους εκατοντάδες νεκρούς που πέρασαν από τα πνιγηρά του χέρια, αυτός θα συνεχίσει να ζει και μετά την ολοκλήρωση αυτής της σκηνής. Μια υπόνοια αλλαγής θα κάνει δειλά την εμφάνιση της, ωστόσο δεν θα καταφέρει να ευοδωθεί και αυτό το αποδεικνύει, τόσο η άκαρπη προσπάθεια του Ανγουάρ να αδειάσει και να εκτονωθεί συναισθηματικά, όσο και αυτή που δείχνει πως εξακολουθεί να νιώθει (προσωπική και εθνική) υπερηφάνεια για τα αποκρουστικά του ανδραγαθήματα, σε τέτοιο βαθμό μάλιστα που επιχειρεί να κάνει κοινωνούς και τα δύο του μικρά εγγόνια.
Το πολυβραβευμένο ‘The Act of Killing’ (2012), σε αντίθεση με τις περισσότερες σημαντικές κινηματογραφικές αγορές του κόσμου, σκανδαλοθηρικός, δεν βρήκε το δρόμο του προς τις ελληνικές αίθουσες (εξαίρεση αποτελεί, φυσικά, το φεστιβάλ ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης), ούτε όταν έφτασε μέχρι τις υποψηφιότητες για το όσκαρ καλύτερου ντοκιμαντέρ (2014). Κάτι τέτοιο όμως, δεν αναιρεί το γεγονός πως δικαιολογημένα συγκαταλέγεται όχι μόνο στα καλύτερα και πιο θαρραλέα ντοκιμαντέρ των τελευταίων χρόνων, αλλά και κάθε άλλου κινηματογραφικού είδους. Ένα σημαντικό έργο που θα πρέπει να προβάλλεται με κάθε εφάμιλλη αφορμή σε χώρους γνώσης, μνήμης και πολιτισμού. Όπως και στην ιδιαίτερη του πατρίδα, που μπορεί να μην βγήκε σε ευρεία διανομή, βρήκε όμως τον τρόπο να προβληθεί σε συγκεκριμένους πολιτικούς χώρους και να κυκλοφορήσει ελεύθερα στο διαδίκτυο, ενώ με την υποψηφιότητα που εξασφάλισε για το χρυσό αγαλματίδιο , υποχρέωσε τον αρμόδιο εκπρόσωπο του Προέδρου της χώρας, να χαρακτηρίσει τα γεγονότα που σημειώθηκαν το 1965, ως έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, και να κάνει λόγο για την αναγκαιότητα εθνικής συμφιλίωσης. Το μεγαλύτερο επίτευγμα, όμως, που σημείωσε αυτό το ντοκιμαντέρ, ήταν όταν το εβδομαδιαίο, ενημερωτικό και πολιτικό περιοδικό, ‘Tempo’, κυκλοφόρησε μια ειδική, διπλή έκδοση (75 σελίδων) για τα γεγονότα που περιέγραφε το ‘The Act of Killing’. Προηγουμένως, το ινδονησιακό αυτό έντυπο, πραγματοποίησε το δικό του αποκαλυπτικό ρεπορτάζ, που περιλάμβανε συνεντεύξεις, όχι μόνο από ατιμώρητους εκτελεστές αλλά και από φοβισμένους πολίτες, σπάζοντας με αυτό τον τρόπο την 47χρονη σιωπή των μέσων ενημέρωσης και εκκινώντας τη δημόσια συζήτηση. Από την πλευρά των θυμάτων είναι και το επόμενο, εξίσου εκπληκτικό, ντοκιμαντέρ του Οπενχάιμερ (‘The Look of Silence’, 2014), με υλικό που είχε συγκεντρώσει μυστικά από την 7ετή του παραμονή στην Ινδονησία.
