Ανωτερα Βια

Βρισκόμαστε σ’ ένα υπερσύγχρονο χειμερινό θέρετρο στις Γαλλικές Άλπεις. Εν είδη ημερολογίου παρακολουθούμε την παραμονή μιας τετραμελής οικογένειας Σουηδών που απολαμβάνει τις διακοπές της εκεί. Την πρώτη μέρα όλα δείχνουν να κυλούν γνώριμα και ανιαρά, τίποτα δεν τους υποψιάζει για ότι θα επακολουθήσει. Δύο φαινομενικά αδιάφορες σκηνές (αυτή στον κυλιόμενο διάδρομο κατά την επιστροφή τους από το σκι και η άλλη που βρίσκονται ξαπλωμένοι όλοι μαζί στο ίδιο κρεβάτι) θα είναι αρκετές για να διαισθανθούμε πως πίσω από την καλογυαλισμένη και ευκατάστατη εικόνα αυτής της χαριτωμένης και πειθαρχημένης οικογένειας κάτι ουσιαστικό απουσιάζει που πρόκειται δια της βίας να αποκαλυφθεί.

Ταυτόχρονα, ο  Ρούμπεν Όστλαντ, σκηνοθέτης της ταινίας, κινηματογραφεί με τελετουργικό τρόπο την ασύλληπτη ανθρώπινη παρέμβαση που συντελείται καθημερινά στο χιονισμένο αυτό φυσικό τοπίο: ολημερίς κανονιοβολισμοί προκαλούν ελεγχόμενες χιονοστιβάδες και το βράδυ δεκάδες ερπυστριοφόρα οχήματα επιστρατεύονται για να στρωθεί το χιόνι αυτό. Πρέπει να εξασφαλίσουν πως και την επόμενη μέρα η ανθρώπινη ματαιοδοξία μα και η κενότητα νοήματος θα ικανοποιηθεί με το να δαμαστούν περιτέχνως αυτές οι κορυφές. Ο Όστλαντ ντύνει με ευφυή τρόπο τις εντυπωσιακές εικόνες με το ‘Καλοκαίρι’ από τις ‘4 εποχές’ του Βιβάλντι και αυτό δημιουργεί μια αδιόρατη προσμονή μα και μια παρατεταμένη ανησυχία. Η μεγαλειώδης μουσική αγκαλιάζει τις θεϊκές βουνοκορφές και οι κανονιοβολισμοί γίνονται μέρος της αθάνατης παρτιτούρας πριν το λευκό τοπίο παραδοθεί ξανά σ’ ένα ανυπόμονο και αδηφάγο κοινό.

Τη δεύτερη μέρα, η οικογένεια απολαμβάνει ανέμελα ένα πλούσιο πρωινό στο αμφιθεατρικό μπαλκόνι που έχει θέα το συγκλονιστικό τοπίο. Ένα σχεδόν κατακλυσμιαίο γεγονός όπως αυτό που θα προκαλέσει μια όχι και τόσο ελεγχόμενη χιονοστιβάδα θα αναστατώσει προς στιγμήν τους ανυποψίαστους παρευρισκόμενους. Ο Τόμας, ο παρατημένος και εφησυχασμένος στη φροντίδα των άλλων, σύζυγος ισχυρίζεται πως η χιονοστιβάδα είναι ελεγχόμενη και βγάζει τo κινητό του για να τη βιντεοσκοπήσει (δεν θα είναι ο μόνος από το πλήθος).  Η χιονοστιβάδα, όμως, θα σηκώσει λευκή σκόνη και σχεδόν θα καταπνίξει το μέρος. Για λίγα λεπτά σκηνές χάους και πανικού θα εκτυλιχθούν στο ολόλευκο μπαλκόνι. Η Έμπα, η δυναμική και αποφασιστική σύζυγος, θα παραμείνει εκεί και θα προστατέψει τα δύο της παιδιά, ο Τόμας όμως θα φοβηθεί και θα τους εγκαταλείψει κυριολεκτικά τρέχοντας. Όταν η σκόνη κατακαθίσει και το τοπίο καθαρίσει όλοι θα επιστρέψουν στις αρχικές τους θέσεις. Η οικογένεια, όμως, δεν θα είναι όπως και πριν. Η ενότητα της θα έχει διαταραχθεί από τις απρόσμενες συμπεριφορές που προκαλεί το ένστικτο της ατομικής ή της ομαδικής επιβίωσης.

Αυτό που καταφέρνει να διαχειριστεί υποδειγματικά ο Όστλαντ είναι η ρευστή ψυχολογική κατάσταση που προκαλεί το μετατραυματικό σοκ στο πρωταγωνιστικό ζευγάρι. Ο σκηνοθέτης αρχικά παίρνει ίσες αποστάσεις μα και τον απαιτούμενο κινηματογραφικό χρόνο προκειμένου να επιτρέψει σε αυτή τη διαταραχή να ξεδιπλώσει σταδιακά όλες τις συναισθηματικές, διανοητικές, φυσικές και διαπροσωπικές της εκφάνσεις. Καταφέρνει να παρουσιάσει δύο διαφορετικές οπτικές – προσλαμβάνουσες (θηλυκή / αρσενική) που εναλλάσσονται διαδοχικά εφιστώντας την προσοχή στις ποίκιλλες αρνητικές μεταπτώσεις. Η συνειδητοποίηση όχι μόνο του τι πραγματικά έχει συμβεί αλλά και του τι πραγματικά είμαστε ικανοί να κάνουμε σε μια τόσο κρίσιμη και αναγκαία  στιγμή δεν θα είναι ανεπαίσθητη. Ολόκληρος ο θεματικός άξονας της ταινίας είναι βασισμένος πάνω σε αυτή την ιδιαίτερη προβληματική.

Δύο διαδοχικά δείπνα θα χρησιμοποιηθούν συμπληρωματικά για την εξέλιξη της ιστορίας και την αφύπνιση των χαρακτήρων. Το πρώτο θα πραγματοποιηθεί το ίδιο βράδυ με το εξωπραγματικό συμβάν. Το παντρεμένο ζευγάρι θα γευματίσει με μια απελευθερωμένη – από συμβάσεις – φίλη και τον σύντροφο που γνώρισε την ίδια μέρα στις πολυτελείς εγκαταστάσεις του θέρετρου. Κατά τη διάρκεια του δείπνου θα συζητηθεί για πρώτη φορά όλο αυτό που έγινε. Γρήγορα την αρχική αμηχανία θα διαδεχθεί ο φόβος, η άρνηση όμως του Τόμας να αποδεχθεί τα γεγονότα έτσι όπως πραγματικά συνέβησαν θα στρέψει τη συζήτηση αλλού. Θα υπάρξει διχογνωμία απόψεων πράγμα θα προκαλέσει ρωγμή στο ίδιο το ζευγάρι.

Στο δεύτερο δείπνο κατά τη διάρκεια μιας ιδιαίτερα παραστατικής διήγησης ο τρόμος θα καταβάλλει και πάλι την Έμπα. Αυτή τη φορά γνωρίζοντας τη ντροπιαστική υπεκφυγή του συζύγου δεν θα διστάσει να τον ξεμπροστιάσει και να τον κατηγορήσει ανοιχτά. Η Έμπα θα μοιραστεί την εμπειρία της και θα επιχειρήσει να βρει το δίκιο της στο φιλικό ζευγάρι που φιλοξενούν.  Οι απόψεις και οι ρόλοι θα μοιραστούν ισόποσα και στερεοτυπικά. Στο τέλος το φιλοξενούμενο και πιο εναλλακτικό ζευγάρι θα αποχωρήσει αφού προηγουμένως επιχειρήσει με αποτυχημένο τρόπο να βοηθήσει. Η προβληματική, όμως, της επιβίωσης θα το στοιχειώσει: μέσα από ένα χιουμοριστικό μεταμεσονύχτιο ιντερλούδιο που έχει τη μορφή κρεβατομουρμούρας οι απόψεις για το κυρίαρχο και υπεύθυνο αρσενικό θα αμφισβητηθούν. Μπροστά στον τρόμο που προκαλεί η πιθανότητα να μην μπορεί να αντιδράσει με προστατευτικό τρόπο για τους άλλους θα επιχειρηματολογήσει για το ακριβώς αντίθετο. Η έκθεση του, όμως, έχει ήδη γίνει και το αποδεικνύουν οι προσχηματικές δικαιολογίες με τις οποίες αποπειράθηκε προηγουμένως να υποστηρίξει τον Τόμας. Η αγωνιώδη και επίμονη προσπάθεια που καταβάλλει γίνεται για να αποδείξει περισσότερο στον ίδιο του τον εαυτό και όχι τόσο στην ερωτική του σύντροφο πως σε καμία περίπτωση δεν θα έπραττε το ίδιο με τον Τόμας.

Αλήθεια, πώς θα αντιδρούσε ο καθένας από εμάς σε μια αντίστοιχη τραυματική εμπειρία; Θα υπερασπιζόταν τον εαυτό του ή τους ανθρώπους που υποτίθεται πως αγαπά; Ποιά από τα φυσικά ένστικτα έχουν απομείνει ανέγγιχτα από την αλόγιστη χρήση προηγμένων τεχνολογιών και αυτοματοποιημένων λύσεων; Θα μπορούσε να λειτουργήσει σαν έναυσμα προκειμένου να διαπιστωθεί και να επανανοηματοδοτηθεί ο ευνουχισμένος ρόλος του συζύγου – πατέρα και του βαρυφορτωμένου της συζύγου – μητέρας; Μήπως ένα τέτοιο συμβάν χρησιμοποιείται με αλληγορικό τρόπο για να ξυπνήσει από τον παρατεταμένο επικοινωνιακό λήθαργο μια χώρα που έχει καλομάθει στην υλική ευμάρεια και τον ασύδοτο καταναλωτισμό;

Η ‘Ανωτέρα Βία’ δίνει την αφορμή να δοθούν απαντήσεις σε αρκετά από τα παραπάνω ερωτήματα. Στο μόνο που δεν είναι εφικτό να δώσει με ακρίβεια απάντηση είναι στο πως θα αντιδρούσε ο καθένας από τους θεατές αν βρισκόταν σε μια ανάλογη περίπτωση. Ακόμη κι αν θεωρείται δεδομένο πως όλοι θα αντιδράσουν πράττοντας το αναμενόμενο, δηλαδή να προστατέψουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα, πρακτικά κάτι τέτοιο προκύπτει πως δεν πρέπει να είναι και τόσο αυτονόητο. Αστάθμητοι παράγοντες όπως η νοητική κατάσταση, οι ψυχοσωματικές εκφράσεις και η βιολογική αντίδραση του σώματος δεν επιτρέπουν την ακριβή πρόγνωση. Παρ’ όλα αυτά, οποίος δεν έχει μάθει να στηρίζεται εξ’ ολοκλήρου στον άλλον ή να υποκαθιστά τις βασικές ανάγκες με τεχνολογικές εφαρμογές και έχει καλλιεργημένο το αίσθημα της προστασίας και μειωμένο αυτό του ατομισμού  έχει καλές πιθανότητες  να αντιδράσει με αποφασιστικότητα και συλλογικό πνεύμα.

Στην ταινία πάντως, ο Τόμας, είναι ακριβώς αυτός ο τύπος άνδρα: ένα μικρό και ανώριμο παιδί που ακόμα παίζει με τα παιχνίδια του (ένα τηλεκατευθυνόμενο Drone ή με το iphone κινητό). Με το πρώτο απρόβλεπτο γεγονός θα δειλιάσει, θα κρυφτεί και λίγο αργότερα θα βάλει γοερά τα κλάματα. Ο Τόμας περισσότερο και από τα ίδια του τα παιδιά είναι αυτός που χρειάζεται ιδιαίτερη προστασία. Η σχεδόν αλύγιστη γυναίκα του, η Έμπα, θα είναι εκεί για να του την παρέχει. Πρώτα θα συνειδητοποιήσει πως υπεύθυνη γι’ αυτό τον τόσο αδόκιμο ευνουχισμό είναι εκτός από την οικογένεια του και η ίδια. Η Έμπα θα βιώσει έντονα και δραματικά το σοκ που ακολουθεί μια τέτοια εμπειρία και άμεσα θα το εξωτερικεύσει. Με την ανυποχώρητη συμπεριφορά που θα επιδείξει στη συνέχεια και ενώ σταδιακά αρχίζει και εκλογικεύεται θα ταρακουνήσει τον ευάλωτο Τόμας.

Η Έμπα αποδεικνύεται ρυθμιστής για τη σχέση. Οι υποδείξεις της (να πάει μόνη της για σκι ή αυτός με τον φίλο του) αυτή τη φορά σκοπό θα έχουν να τον παρακινήσουν να ανακτήσει τον χαμένο του ανδρισμό και να αντιμετωπίσει τη δειλία του. Μια σκηνή στο μπάνιο στο καθιερωμένο πλύσιμο των δοντιών θα είναι αρκετή για να φανεί πως κάτι τέτοιο δεν φαντάζει εύκολο. Ο Τόμας, έχει απολέσει από καιρό την ικανότητα του να είναι ερωτικός και διεκδικητικός και οποιαδήποτε νέα προσπάθεια μπορεί να περάσει απαρατήρητη ή να καταλήξει με την ηλεκτρική οδοντόβουρτσα στο χέρι. Το ίδιο και στο αίθριο μπαρ του αλπικού θέρετρου όταν θα τον φλερτάρουν εκείνος δεν θα μπορέσει να διαχειριστεί με ώριμο τρόπο το συμβάν αλλά ούτε και την απρόσμενη αντίδραση που αυτό θα προκαλέσει.

Ταινία ενστίκτων και συμπεριφορών, η ‘Ανωτέρα Βία’, ξεχωρίζει για έναν ακόμη λόγο: ο Όστλαντ χειρίζεται με διακριτικό τρόπο τις περισσότερες από τις ψυχολογικές διακυμάνσεις που θα υποβληθούν οι αλαφροΐσκιωτοι χαρακτήρες του. Ακόμη και σε περιπτώσεις που αυτοί θα ξεφύγουν από τα προκαθορισμένα όρια και θα φλερτάρουν έντονα με την μανιέρα ή τον συναισθηματικό εκβιασμό ο Όστλαντ (που είναι και σεναριογράφος της ταινίας) θα επιβάλλει το υποδόριο χιούμορ του για να ελαφρύνει τα ασυνήθιστα για τα δεδομένα τους δραματικά παθήματα. Καθ’ όλη τη διάρκεια της ταινίας, ο Όστλαντ, παρατηρεί με ειρωνικό βλέμμα την οικογένεια, παίζει με τη στερεοτυπική εικόνα της και τη σαρκάζει. Λίγο πριν το τέλος δεν θα διστάσει να την προβοκάρει χαρίζοντας της μια τεράστια και ζεστή, λυτρωτική αγκαλιά.

Εκεί όπου ο Όστλαντ δεν δείχνει καμία εγκράτεια είναι στο διπλό και παρατραβηγμένο φινάλε. Στο πρώτο από αυτά ολοκληρώνει με (σχεδόν) αριστουργηματικό τρόπο τη βασική του ιστορία. Χαρίζει μια αξιομνημόνευτη και αγωνιώδη στιγμή λίγο πριν την ολική μεταστροφή του Τόμας. Η θαρραλέα πράξη του τελευταίου θα οδηγήσει στην πολυπόθητη οικογενειακή αγαλλίαση. Στο δεύτερο, όμως, ο σκηνοθέτης αποδεικνύεται περισσότερο επεξηγηματικός απ’ όσο πραγματικά χρειάζεται. Η προσπάθεια του να αντιστρέψει τους ρόλους και τις συμπεριφορές κρίνεται περιττή και ως ένα σημείο εκβιαστική. Ο δε συμβολισμός με το τσιγάρο και η στιγμιαία αυτοπεποίθηση που αυτό θα χαρίσει είναι αναμενόμενος και απλοϊκός.

Παρόλα αυτά, το ταξίδι της επιστροφής θα είναι εν μέρει απολαυστικό και θα σημαδευτεί από ένα ακόμη τραυματικό επεισόδιο που σκοπό θα έχει να αποδείξει δυο πράγματα: δεν αρκεί ένα ψυχολογικό σοκ και ο ανδρικός εξευτελισμός που αυτό επιφέρει για να ενεργοποιηθεί το κυρίαρχο αρσενικό χρειάζεται και η απαραίτητη δοκιμασία για να το καταφέρει. Εξίσου απαραίτητο είναι και ένα τρίτο συμβάν που θα είναι ικανό να αποκαταστήσει την εύθραυστη ισορροπία των δύο φύλων υπενθυμίζοντας πως κάτω από ιδιαίτερες συνθήκες ο καθένας μας μπορεί να βρεθεί στη μειονεκτική θέση του πανικοβλημένου κρατώντας το τιμόνι του ανεξέλεγκτου παραλογισμού. Και αυτό το τελευταίο είναι κάτι που δεν επιδέχεται κοινωνικές διακρίσεις, ούτε μπορεί να ακολουθήσει κάποιο παρωχημένο μοντέλο που προσπαθεί διακαώς και ανεπιτυχώς να προσδιορίσει με συγκεκριμένους όρους και χαρακτηριστικά το σύγχρονο, διττό ρόλο, του άνδρα και της γυναίκας.